Jergelekte Däreger - 01

(roman)
Jaralı jürekterge –
tılsım men tınıştıq.
Anama.
E tapay
ÖLKE MEN ADAM
1829 jıldıñ jazğıturğı ber jaydarı künende jası yeluler
şamasındağı kese Grand-Şartrezge tayau ornalasqan ülken yelde mekenge
qaray bet alıp, örleu jolmen salt kele jattı. Bul meken - tabanı tastaq,
arnası köbenese qurğap qalatın şağın tau özeneneñ añğarında uzınnan
sozılıp jatqan, halqı tığız kantonnıñ1 ortalığı. Qazerde qar suımen
tolısqan özen añğardı boylay burq-sarq ağıp jatır, arnası yeke jaqtan
ber-berene qarama-qarsı yentelep kelep bettesken qos qırattıñ ortasında
qısılıp qalğan, üsterene jan-jaqtan antalap, Savoyya men Dofineneñ
şıñdarı tönep tur. Yeke Morenanıñ tezbek-tezbek jotaları, jalpı
nobayları ber-berene uqsas bolğandarımen, janağı beytanıs kese ötep bara
jatqan öñerdegedey jerdeñ ala-qulalığın, däl sol tustağıday kün säulese
men kölegey köleñkeneñ qubılğan oynaqılığın basqa yeşqaydan tabuğa
bolmas yede. Berese añğar alqabı daleyä şalqayıp ketede de, jıldıñ qay
mezgelende de tau bulaqtarınan susındağan qunarlı jerdeñ närle ösemdege
jap-jasıl kelemdey bolıp közdeñ jauın alıp jatadı; berese aldıñnan su
küşemen jüreten taqtay zauıttarı köldeneñdep şığa kelede de, onıñ är
jerde jayılıp jatqan jupını qurılıstarı, qabığı arşılğan şırşa
börenelereneñ qoymaları jalt yetep közge şalınadı; jañağı buırqana
sarqırağan özennen burıp äkelep, auqımdı taqtay naualar arqılı ağızıp
qoyğan su şıjımdarı jäne körenede. Är jerde şaşırağan laşıq üyler
mäuele jemes baqtarına kömelep, yeñbekqor kedeyşelek jayındağı oyğa
itermeleyde. Al odan äregerekte balıqtıñ qabırşaqtarı sekelde berberene qabattasa jabısqan döñgelek qışpen jabılğan qızıl töbele
şağın üyler uzaq jıldar boyğı yeñbekteñ berekele nätijesen ayğaqtap
turğanday.
Bosağalarınıñ üstene eremşek keptereten kerme ornatıp qoyğan. Qayda
qarasañ da, däl İtaleyädağı seyäqtı aula şarbaqtarı men üy qorşauların
jüzem sabaqtarı tumşalap, japıraqtarı malğa jem bolatın kädemge
jatağan şegerşen butaları orap alğan. Keyber jerlerde tabiğattıñ
tälkegemen tömpe-töbeşekter ber-berene meñgese jaqındap kelgende,
aralarında önderestek qurılıstarğa da, yegestekke de, tepte laşıq üylerge
de orın qalmağan. Tek özen ğana, quldırağan qulama suları sarqırap,
aspanmen talasqan yeke granit şoqınıñ arasınan jarıp ötepte. Olardıñ
tas qabırğalarınan joğarı, yeke jağınan antalap, biektege jüz kezge deyen
baratın qalıñ qarağay men şırşa, samırsın ağaştarı ösken. Dendere
tüp-tüzu bolıp boy tüzegen bul äsem ağaştar, buta japıraqtarın öz
ıñğayına qaray türleşe jayqaltıp, öne boyları mükpen örnektele
ayşıqtalıp, joldıñ yeke jağın tutasa qorşap alğan; olardıñ yetek
jağına orala ösken ayuqulaq, şeten, bürgen, itmurın sabaqtarı öz aldına
ädeptelep, qızıldı-jasıldı är berep tur. Sol butalardıñ balausa jas
iestere tau güldereneñ tanaudı şertken aşqıltım juparımen,
joğarıdağı balqarağay, kökterek jäne jasıl şırşa şayırımen aralasa
añqığanda, adamnıñ basın aynaldırıp, kökeregen kernegendey.
Joğarıdağı jartastardıñ ara-arasınan aqşa bulttar jügerep, berese biek
şıñdarın buldırata orap aladı, berese olardı qaytadan jarqırata
jalañaştap körsetede; yende berde jañağı bulttardıñ selderegen selemdere
şüykelenep barıp, jaqpar tastarğa özdere urınıp jatadı. Tau eşe osılay
sät sayın qubılıp, äp-sätte öñen özgertep böktere bozara, añğarı ağara,
jazıqtağı kök maysa özeneñ tabiği äremen qulpıra, qabaqtağı jartas
nayzaday üşkerlene ağaş arasınan sığalağan kün säuleseneñ ıñğayımen
ärqaysısı özdereneñ tür-tüsteren san-saqqa jügertep oynağanda, osı
körenesterdeñ uzın ırğası dünieneñ bären jasartıp, jañğırtıp turğan
jıl mezgeleneñ osınau mausımında aynalanı tılsım tınıştıqta
mülgetep, tap-taza kök aspandı kün nurımen tamıljıtıp tur.
Ber sözben aytqanda, bul sonday tamaşa ölke, munıñ atı - Frantseyä!
Jolauşı, uzın boylı kese, üstende kök şuğadan tegelgen muntazday tap-
taza kieme bar, yerteñgesen, serä, qılşıq jünen däl sonday qılıp tazartqan,
sauırı jıp-jıltır attıñ üstende, kädemge attı äskerdeñ qart
ofitserenşe, qaqqan qazıqtay bolıp tep-tek otır. Tepte äskeri adamdı
aytpay tanıtatınday, moynında qara galstugı, qolında bes sausaqtı
küdere qol qabı, belene baylağan bılğarı qundaqtı pistolettere, yerdeñ
artqı qasına mıqtap baylastırğan qorjını bolmağannıñ özende de, onıñ
yeşnärsene alañ qılmaytın jaybaraqattığı, sonı anıq añğartqanday
qoñırqay öñe, säl ğana qarasan dağı bar, beraq jalpı jamalı tüzu keskene,
şıp-şiraq qimıl-qozğalısı, ötker köz janarı men mañğaz bas beteme
osınıñ barlığı onıñ üy eşelek beybet terşelekke oralğanda da qalmaytın
äskeri maşıqtarın anıq tanıtqanday yede. Onıñ ornında basqa adam
bolsa, taulı tabiğattıñ äsem körenesterene tañ-tamaşa qalğan bolar yede;
äserese sol taular Frantseyänıñ ülken özen añğarlarımen uştasqan
tustarı onıñ közen qızıqtırmay qoymas yede; beraq Napoleon soğıstarı
tusında talay yelderge basıp kergen frantsuz armeyäsınıñ ofitserene,
ärine, munday körenester tañsıq bolmasa kerek; sondıqtan bul kese mına
jerlerdege tabiğat körenestereneñ aluan türlelegene yeşber tañdanbastan,
jay ğana qızıqtap kele jatır.
Seräğısında, Napoleon soldattıñ jan düniesendege tañırqau sezemen
berjolata joyıp jebergen boluı kerek. Sol sebepten de bet-ajarınıñ
mızğımas mığımdığına qarap, köldeneñ kese kem-kemneñ de ber kezdere ulı
imperatordıñ öz zamanıñda şalqıp ötken jeñempaz tuı astındağı sapta
bolğanıñ ayna-qatesez añğarar yede. Jolauşı rasında da, qazerge kezde
neken-sayaq kezdeseten, Napoleon jorıqtarınıñ barlığına qatısa jürep
aman qalğan, oqqağarı bar deyten sarbazdardıñ bere bolatın. Söyte turıp,
ömerende ayta qalğanday yerekşe yeşteñe bolğan joq. Kädemge qatardağı
jauıngerşe qaharmandıqpen soğıstı, imperatordan alıs-jaqın jürep,
kündez-tüne berdey özeneñ borışın adal orındadı, seltegen qılışı mült
ketken joq, beraq qaruın yeşqaşan bekerge de seltemepte. Jağasında
Qurmette legion ordeneneñ belgese jarqıraydı; onısı da tegen yemes-te;
öytkene Mäskeu tübendege şayqastan keyen, bükel polk bolıp, sol künge
yesten ketpes qırqısta bul ordenge layıq adam jalğız osı kese dep
tanığan-dı.
Bul öze ömerde sirek kezdeseten ustamdı, uyañ menezde, jan düniesende
zäredey jarıqşağı joq, öze jayında bereuge öteneş aytudı özene qorlıq
sanaytın adamdar qatarına jatadı; sondıqtan da bolar, äskeri atağı da
qızmet yetken jıldarına qaray zañ boyınşa ğana, tım bayau joğarılap
otırğan. 1802 jılı leytenant atağın alğan ol eskadron komandirlegene
tek 1829 jılı, murtı ağarğan kezde ğana jette; beraq ömereneñ mensez
ötkendege sonday, onımen kezdesken ärber adam, meyle general bolsa da,
oğan yereksez qurmet sezemen belderer yede; al ondaydı joğarğı jaqtağılar
keşere bermeyten. Onıñ yesesene qarapayım soldattar, bere qalmastan, onı
körgende, meyerban ananıñ aldındağı jas baladay ezet beldereten; sebebe
bul olarğa äre qatal, äre qayırımdı menez tanıtuşı yede. Munıñ öze de yen
aldımen däl solar seyäqtı soldat boldı, olardıñ qızıqtı şıjığı men
şıjıqtı qızığı berdey ömeren, kenälı-kenäsız qılıqtarın jaqsı
beleten, soldattarğa ılği "jegetter" dep söyleyten, jorıq üstende qala
halqınan atqa jem, özderene azıq alıp jatsa, oğan tıyım salmaytın.
Munıñ jeke ömere qupeyä küyende qaldı. Bul, sol kezdege barlıq
jauıngerler seyäqtı, düniene oq-däreneñ tütene arqılı ğana nemese
imperatordıñ bükel Yeuropağa qarsı jürgezgen soğıstarınıñ araarasındağı sirek bolatın talas kezeñderende ğana körde. Bul üylenu
jayın yeske alıp körde me yeken?
Munday suraqqa yeşkem jauap bere almas yede. Ärine, ber qaladan ber
qalağa, ber ölkeden ber ölkege tınımsız auısıp jürgende, polktıñ öz
eşende nemese sonıñ qurmetene uyımdastırılğan toy-dumandarda
äyelderdeñ mısın basıp jürgen kezdere boldı, beraq onıñ anıq-tanığı
yeşkemge mälem yemes-te. Ol yeşqaşan sopı bolıp körengen joq, yeşqanday
jiın-toydan bas tartqan yemes, polktıñ dästürene de ker kelterep körmegen;
al baz bereuler älde qalay odan mahabbat mäselese jönende suray qalsa, ol
pälen dep tes jarmaydı nemese jay qaljıñğa aynaldırıp jeberede. Keyde
ber ofitser toy qızuı üstende odan: "Al, sez qalaysız, Jenesta", - dep
turalap kelse, bul: "Käne, mırzalar, tartıp jebereyek!" - dep jaltara
jauap qaytarar bolar.
Qısqası, Per-Jozef Jenesta mırzanıñ bılayşa aytqanda,
jıltırağı joq özendek ber Bayardınıñ2, boyında yeşqanday poetikalıq ta,
yeşqanday romantikalıq ta yerekşelek joq, meylenşe qarabayır köreneten
kese yede. Bükel boy-basıña qarap tursañ däulette adam tärezde, al
şındığında bar baylığı jalaqısı bolğanda, bolaşağı zeynetaqısına
ğana baylanıstı yede. Bezdeñ eskadron komandiremez, ömerdege
sätsezdekterenen täjeribe men saqtıqtıñ tağılımın alıp şıqqan sauda
salasındağı käre kökjaldar sekelde, alğan jalaqısın yeş uaqıtta tügel
jumsamay, yeke jıldıñ aylığın qorlandırıp qoyğan. Karta oyınıñ
unatqan yemes, oyınşılardıñ arasında bereu-mereu ketep qalsa nemese
keñesşe kerek bola qalsa, bul özene qatısı joq närsedey aljayına otıra
berede. Artıqqa äuestege joq, al qajetteden qalıs qalmaydı. Üstendege
mundire polkınıñ özge ofitserlerene qarağanda köpke deyen tozbaytın.
Öytkene onıñ ortaq däuletenen tuındağan uqıptılığı boyına ädet bolıp
señgen-de. Osığan qarap, onı tartpaq sarañ deyen deseñ, dımın qaldırmay
kartağa utqızıp jebergen nemese basqa ber jolmen taqırğa otırıp qalğan
yesalañ jegetke sonşalıqtı jomarttıqpen aqşalığın yemerene aşıp
jebereten meneze bar. Tegende, ol öze de talay mülken oyınğa salıp joq
qılğan bolar, äyteuer qarız beruge qaşanda äzer turadı; borışqordı
kenälauğa haqısı joq adamday, qarızıñdı qaytar dep yeş uaqıtta yeşkemge
yeskertken yemes. Qaraqan jalğız bastı bolıp, polkta ösken ol üşen armeyä
äulete, polkı tuğan üyendey bolıp ketkendekten, onıñ ünemşeldegeneñ
sebeben yeşkem dettep jatqan joq, qayta, jurt sol üşen qurmettep, yerteñge
qartayğan küneneñ qamı bolar dep yeserkeyten. Jenesta podpolkovnik
därejesen aluğa äzerlenep jürgen, sondıqtan jurttıñ bäre: onda
zeynetkerlekke deyen polkovnik atağına jetep alıp, sonsoñ ber jaylı
tükperge ornalasudan basqa maqsat joq şığar dep oylaytın.
Jas ofitserler ärber manevrden keyen Jenestanı söz qılğanda, onı
uçilişede alğaşqı nagradanı alğannan keyen, sonı mese tutıp, ar
jağında kädemge aq borıq bölke nanday tap-taza, beraq däm-tuzsız küyende,
yeş närsege äuestege joq, tek öz jumısın atqarudı ğana beleten qaq-soqsız
momın qasqalar qatarına joritın da, al kese parqın tanitın suñğılalar
pekere odan özgeşe bolatın. Onday tomırıq menezde tuyıq adamdardıñ jay
közqarası nemese eşten bulığıp şıqqan ber auız aşı sözeneñ öze ar
jağında burqırap jatqan dauıl bar yekenen añğartar yede. Sez bul keseneñ
sabırlı jüzene qarap tursañız, eşende qazanday qaynağan sezemderen
küşpen buıp, jüregeneñ tereñ tükperene jasıra beleten qabeleten tüsener
yedeñez, al onday öner oñayğa tüspeyde, tek soğıstıñ qauep-qatere men
kezdeysoq oqiğalarına des bermeyten tözemdelekpen qalıptasadı. Berde
polkke jañadan kelgen jas jeget, öze Frantseyänıñ ber näneneñ balası
bolatın, Jenesta jayında belgeşsep turıp: "odan keremettey müläyem
svyaşennik nemese dünie jüzendege yeñ adal dükenşe şığar yede", - demese
bar ma.
– Jäne yeşkemge jaramsaqtana belmeyten markiz degende qosıp
qoyıñız,– dede jañağı sözde yestep qalğan Jenesta belgeşsengen böspe
baydı oqtı közemen atıp turıp. Otırğandar qarqıldap külep jeberde:
leytenanttıñ äkese, äygele alayaq, qay ökemetke bolsa da jağa beleten, tepte
memlekettek töñkerester kezende de qalqıp betke şığa keleten adam yede,
balası özene uqsap tuıptı. Frantsuz armeyäsında Jenesta seyäqtı adamdar
da kezdesede: es üstende olar ulı bolıp körenede, al odan keyen nağız
qoydan qoñırdıñ öze, ataq-dañqqa umtılmaydı, qauep-qaterde oylamaydı;
ondaylar adam tabiğatınıñ mümkendegenen älde qayda jie kezdesede.
Alayda Jenestanı mensez adam dep oylasañız, sez qateleser yedeñez. Ol
küdekşel, şırt yetpe kese, talasqanda jeñestek bermeyde, ılği da özeneken
durıs dep özeureyde, tepte qateleskenen de moyındamaydı, al yende bılıqşılıqtarı basınan asadı. Soldat qızmetenen süyegene señep qalğanı
küşte eşkelekke qumarlığı. Saltanattı jağdayda kieten kiemdere men
barlıq belge-nısandarın tağıp otırğan kezderde ol üstel basınan
mañğazdanıp, qalıñ oyğa batqanday baptana täkapparsıp turar yede.
Joğarğı qauımnıñ jol-joraları men sıpayılıq zañdarıña bersıdırğı
jetek, solardı äskeri ıjdahatpen orındaudı mızğımas nusqauday berek
ustaydı, tabiği aqıl-parasat pen yesteyärlıq jön-jobadan da qur alaqan
yemes, äskeri taktika men strategeyä, at üstende semserlesu qağidaları jäne
mal däregerlege eseneñ jay-japsarı jönenen jap-jaqsı habardar, al beraq
solardıñ yesesene jalpı belem jağı tepte jadağay yede. Onıñ şala-pula
yesende qalğanı Tsezardıñ älde konsul, älde Rim imperatorı bolğandığı;
Aleksandr älde grek, älde makedoneyälıq: ber täuere sol ataq-därejelerdeñ
qaysısına bolsa da dausız köne keteten. Ol otırğan jerde tarihi nemese
ğılımi taqırıpqa äñgeme bola qalsa, ol jeñel ğana ezet belderep, bas
izeumen şekteleten; quddı ber pandıqtıñ biegene şığıp alğan tereñ oylı
ğulamadan kem yemes-te.
1809 jılı 13 mamır küne Napoleon Venanı alğan frantsuz äskerene
arnap ündeu jazğan; sol ündeude: "Avstreyänıñ bekzadaları Medeyäğa uqsap,
özdereneñ balaların öz qoldarımen tunşıqtırdı", - deyten sözder
bolatın; jaña ğana kapitan şenen alğan Jenesta özeneñ märtebele äskeri
atağına daq tüsergese kelmegendekten, Medeyä degenneñ kem yekenen suray
almaptı. Napoleonnıñ danışpandığına süyengen ol imperatordı
frantsuz äskere men Avstreyänıñ saray adamdarına arnağan ündeuende tek
resmi telde ğana söyleyde degen senemmen Medeyänı äldeqanday ber jeñel
jüreste ertsgertsoginya bolar dep oylap qalğan. Sondıqtan ündeude atı
atalğan Medeyänıñ äskeri önerge ber qatısı bar bolar dep uqqan ol
mademuazel Rakurdıñ "Medeyänı" qaytadan sahnağa şığarğanına deyen
osı oydan qaytpağan. Kapitan jarnamanı oqığannan keyen, män-jaydı
körşelerenen surap belep, yende ataqtı aktrisanı mifologeyälıq keyepker
rölende körmek bolıp, däl sol keşte Frantsuz komedeyäsına attanğan yeken.
Alayda, qatardağı soldat kezende oqıp, jazıp, sanap üyrengen, söytep
sauatın aşuğa tabandılığı jetken ol, kapitan bolğannan keyen, älbette,
özeneñ belemen jetelderumen şuğıldanuı qajet yekenen tüsengen. Sondıqtan
ol roman ataulı men jaña ketaptardı qunığa oqıp, solardan alğan azınaulaq belemde şeber paydalandı. Özeneñ ustazdarına rizaşılıq
beldergende, tepte Pigo-Lebrende3 qorğauğa deyen barıp, onıñ yeñbekteren
öte tağılımdı dep, al özen ülken psiholog dep bağalauğa deyen barğan.
Saqtığı men jay terlektege aqıl-parasatı arqasında ömerde berde-ber
ağat qadam jasap körmegen osınau ofitser Grenoblden yende ğana şığıp
grand-Şartrezge qaray jol tartıp kele jatqan; sol üşen aldın-ala polk
komandirenen ber aptalıq demalıs surap alğan. Toqtausız uzaq jürermen
dep oylamağan, beraq kezdesken şarualardıñ selteuemen joldan köp adasıp
jürde de, aqırında ber jerden at şaldırıp, tıñayıp almaq, sodan keyen
ğana saparın jalğastırmaq boldı. Qazerge qızu nauqan kezende üy bikesen
kezdestere qoyu kiın bolar dese de, ol aynalası tört burıştala
şarşılanğan qauımğa tieste alañnıñ ortasında japırayğan, söytse de
kez kelgen jolauşınıñ aldınan aşıq turğan laşıqtardıñ bereneñ
aldına kelep, at basın terede. Qauımnıñ ielegendege bul jer topırağı
äbden taqırlanıp, betke qabatı tap-taza sıpırılğan yeken; är tusta kön
tögeten şuqırlar körenede. Qabırğaları jarılıp ketken laşıq üylerde
aynala rauşan güldere men şırmauıq aralas şalğın şöp ösken. Yeke
jerkepeneñ arasında qurap qalğan ber tup qaraqattıñ qurayına yeske
şüberekter jayulı tur. Ber quşaq saban üstende şaljayıp şoşqanıñ
qabanı jatır; Jenestanıñ alğaş körgen tere jändege osı boldı. At
tuyağınıñ tıqırın yestegen sarıq qaban ber qors yetep, tumsığın köterde de,
ülken qara mısıqtı ürketep jeberde. Töbesene ber buda şöpte qondırıp
alğan şaruanıñ jas qızı körende, soñınan üstebastarı jalba-julba tört
bala yerep kelede, bäreneñ de qimıldarı pısıq, özdere u-şu, közdere jaltjult, öñdere äp-äsem, künge küygen, pereştege yelektegen pereneñ tentek
balaları derseñ.
Künneñ köze şaqırayıp tur, sondıqtan bolsa kerek, aua da, mına
jerkepeler de, köñ üyendelere de, mınau ürpekbas balalar da ber türle
tazarıp, türlenep köreneten seyäqtı. Jolauşı ber saptıayaq süt bolmas pa
yeken dep suradı. Qız jauap berudeñ ornına qarlıqqan dausımen älde
kemge ün qattı. Laşıqtıñ tabaldırığınan jasamıs äyel körende; qız
qolımen kemperde nusqadı da, öze mal qorağa kerep kette; Jenesta soğan
qaray jaqındadı, aynalasın qorşap alğan balalardı basıp ketpesen dep,
atınıñ basın tarta ustağan. Ol jañağı öteneşen qaytalap aytıp yede, äyel
ada-küde bas tarttı: may bulğayın dep jinap otırğan süteneñ qaymağın
kem buza qoysın! Oğan jauap retende ofitser bul şığındı tiesenşe öteuge
uäde berde de, atın qaqpanıñ aldındağı baranğa baylay salıp, laşıqtıñ
eşene kerde. Bikeneñ tört balasınıñ türlerene qarağanda, jastarı berdey
seyäqtı; bul äntek oqiğa jolauşını tañ-tamaşa qaldırdı. Şarua äyeldeñ
besenşe ulı jäne bar yeken, yetegene jabısıp sol jür; şidigen ap-arıq
şeltekke köberek kütem kerek yekene körenep tur, demek, şeşese munı
özgelerden älde qayda jaqın tartatını da belgele seyäqtı.
Jenesta ot jağılmağan biek qazandıqtıñ qasına jaylasqan, onıñ
joğarı jağındağı sörede älemeş gipsten jasalğan keşkentay müsen tur:
qolında kötergen säbi bar Aysa. Tamaşa yemeuren! Laşıqtıñ yedene
balşıq, yejelge zamandağı yeske ädespen tığızdalğan; tazalap sıpırıp
qoyğanıña qaramastan, är jere köpsıp ketken; kädemge apelsinneñ
qabırşağınday keder-budır. Qazandıqtıñ qasında ağaş şärkey elule tur,
eşene toltıra tüz salıp qoyıptı; tömende taba men qazan körenede.
Sırtqı yesekke qarama-qarsı kereuet tur, tusına toqıma örnekte kerme
ustalğan. Baltalap qoldan estelgen üş ayaqtı jaydaq orındıqtar, nan
sauıt, su quyatın ülken ağaş kübe, şelek, süt quyatın qış qutılar, taqtay
söreneñ üstende jep iereten qondırğı, eremşek jayatın berneşe toqıma
jayma, qarayıp ketken qabırğalar, qurt tesken yesek, onıñ joğarğı
jağında keşkentay temer torlı közäynek meneki laşıq üydeñ eşke körenese
osı.
Yende beraz zeregep, jer yedende qamşımen urğılap otırğan ofitserdeñ
köz aldında bolğan mınaday ber qızıq oqiğanı bayandayıq. Kemper sarı
qotır şıqqan yerketayın yertep, jerqoymanıñ yesegenen tömen tüsep ketken
kezde, jañağı tört bala ofitserde tañırqap bolğannan keyen, aulada jatqan
sarıq şoşqanı qualay bastadı. Burın balalar jay oyın qılıp jüreten
bayğus januar laşıqtıñ tabaldırığına taqay berue muñ yeken, balalar
oğan jabıla ketep, jan-jaqtan jumırıqtarımen tömpeşteñ astına aldı.
Sarıq tompañday qaşa jönelde. Jaudı solay quıp tastağannan keyen
balaqaylar şolannıñ yesegen şabuılğa aldı; auzınıñ bosap turğan elgege
op-oñay ağıtılıp kette de, yende olar jemes qoymasına qaray lap berde;
osığan qızıqtap qarap otırğan Jenesta ber kezde balalardıñ kepken
yerekke antalap jatqanıñ körde. Sol kezde qatqan köndey qurısıp qalğan
kemper qonaqqa dep ber qumıra sütte köterep üyge kere bergen.
– Äy, oñbağandar-ay! - dep baj yete qaldı ol.
Kemper balalardıñ berenen soñ beren şolannan jetektep şığara
bastadı, beraq qoldarındağı örekke tigen joq, tek özeneñ asıl qazınası
turğan qoymanıñ yesegen mıqtañqırap bekette.
– Tüu, tüu, balaqaylar-ay, aqıldı bolsañdarşı. Bağıp jürmeseñ,
bular barlıq örekte ber-aq jep beterer. Sonday jügermekter yemes pe! - dep
ber qoydı da, Jenestağa qaradı.
Äyel jaydaq orındıqqa kelep otırdı da, sarı qotır balanı özene
qaray jaqındata tartıp, yerekşe ber analıq yeptelekpen şaşın sulap,
sonsoñ taray bastadı. Al ana törteue, murındarınan soraları aqqan, betauızdarı saltaq-saltaq, beraq densaulıqtarı balğaday, bereue qabırğağa,
bereue kereuetke, bereue narğa süyenep, ün-tünsez örekteren jep tur,
közdereneñ astımen beytanıs adamğa qulana qarap qoyadı.
– Bul balalar sezdeke me? - dep suradı ofitser kemperden.
– Ğapulıq ötenemen, taqsır, jetemhananeke. Ärqaysısı üşen mağan
ayına üş frank jäne ber qadaq sabın tölep turadı.
– Ne deseñez de, bäybeşe, bular sezge, söz joq, yeke yese qımbatqa
şığatın bolar.
– Bezge Benasi mırza da osını aytadı, beraq ta osı bağağa basqalar da
alıp jatqanda, bez qalay qur qalayıq. Balalardı alu op-oñay deysez be?
Äuele talay tabaldırıqtı tozdırasıñ. Nege deseñez, bezdeñ olarğa bereten
sütemez tegenge tüsede, öytkene bez oğan yeşqanday şığın şığarmaymız. Al
yende üş frank degeneñez, mırza, qıp-qızıl aqşa. Meneki, sonda on bes
frankeñez äueden jauğan bolıp şığa kelede, al bes qadaq sabınıñız
munıñ sırtında jatır. Al bezdeñ jerde künene on su4 tabudıñ öze
qanşalıqtı qiındıqqa tüsede deseñezşe!
– Sezdeñ öz jereñez bar ma? - dep suradı Jenesta.
– Joq, taqsır. Marqumnıñ tere kezende jer bar yede, ol ölgennen soñ
joqşılıq basıp kette de, satıp jeberuge tura kelde.
– Sonda deymen-au, borışqa kilekpey, jıldıñ ayağına deyen qalay
şığasız? - dep Jenesta tañğaldı. - Sez jañağı aqşağa balalardıñ kerqoñın juasız, olardı asıraysız, küteme jäne bar.
– Jöne solay-aq, jaqsı mırza, - dep äyel de qostap jatır, sarı
qotırlı säbideñ basın tarap otırıp. - Jıl ayağına deyen qarızsız
bolmaydı. Sonsoñ, özeñez körep otırsız, quday da jar boladı. Yeke siırım
bar. Jazdıgüne, oraq kezende, qızımız yekeumez masaq teremez, qısta
ormannan şerende ağaş tasimız, keşkelek jün ieremez.Tek äyteuer ötken
jılğıday qıstan quday saqtasın de. Diermenşeden ün alamın dep jetpes
bes frank borıştı boldım. Ber täuere, diermenşeneñ öze - Benasi
mırzanıñ jalgere... Kedeydeñ şın janaşırı dep äne sol Benasi mırzanı
ayt! - Ol äle qarızımdı qaytar dep yeşkemnen talap yetken yemes, bezden de
talap yete qoymas. Qazer ber siır buzauladı, oralımğa kelu oñayıraq
bolar.
Meyerememen janaşırlıqtı osı şarua kemperden körep otırğan tört
jetemek örekteren jep bolğan. Ögey şeşelere ofitserden közen almay
äñgemelesep otırğanda, balaları qazday tezelep, jüzeme bar şolannıñ
yesegen tağı ber buzıp keruge ıñğaylanğan. Tättege qumartqan balalıq
näpseneñ itermeleue ğoy. Beraq frantsuz soldattarına uqsap basaköktemeyde, nemester sekelde jımısqılap baradı.
– Jügermekterde qaraşı äne! Qoyasıñdar ma sender, joq pa?
Kemper ornınan türegelep barıp, eşendege yeñ boy şañın ustap aldı da,
alaqanımen ber salıp, yesekten äre qaray iterep jeberde; bala qınq yetken
joq, basqaları da jım boldı.
– Sezge qiın-aq yeken!
– Joq, taqsır, bular äle jas qoy: örekte körgen soñ qızığıp
turğandarı da. Qaramasañ jep-jep küpte bolıp qaladı.
– Jaqsı köresez be özderen?
Osı sözderde yestegende, kemper basın köterep aldı da, ofitserge
mısqıldı közben ber qarap jauap qattı:
– Jaqsı körmegende şe? Üşeuen öserep qaytardım, - dep tağı ber
kürsende, meneñ qolımda olar altı jasqa deyen ğana boladı.
– Öz balalarıñız bar ma?
– Bären de jerge berdem.
– Özeñez qanşağa keldeñez? - dep suradı Jenesta jañağı saualın juıpşayğan bolıp.
– Otız segezdemen, taqsır. Aldımızdağı İvan künende küyeuemneñ
qaytqanıña yeke jıl boladı.
Äyel, aqır-soñında, sarı qotırlı säbide kienderep yede, balaqan soğan
masattanğanday, qabağın tüyep yerkelek belderde.
– Mına äyeldeñ bar ömere - jankeştelek pen qıbır-jıbır yeñbek yeken, dep oyladı Jenesta.
Aysa payğambar düniege kelgen mekendey osı şañıraqtıñ astında
äyel bayğus qıñq dep qınjılmay, asa auır analıq mendetteren atqarıp
jür. Taskereñ meñereulek astında qanday jürekter kömelep qalğan! Qanday
baylıq jäne qanday qayırşılıq! Ağaş şärkey kigen ulılıq pen yeskequsqığa oraulı enjeldeñ qaderen özgeden göre soldat jaqsı bağalaydı. Key
jerlerde äulielek sözder jazılğan ketaptardı mauıtığa, jebekke, atlasqa
oralıp tüptelgen küyende, neşe türle tüsenek, anıqtama, qosımşalarımen
qosa-qabat kezdestereseñ, al mına jerde sol äulielek sözderdeñ nağız töl
ruhı beynelengen. Aysanıñ adam bolğanı sekelde, tastandı balalarğa ana
bolğan, sonsoñ masaq terep, azap tartqan, qarızğa batıp, özen nesebeden
ayırğan; sol analıq borışın orındau jolında qayırşılıq ömer keşep
jürgenen moyındağısı kelmeyten mına äyelge qarap turıp, qudaydıñ
quderet küşene qalay senbesseñ. Bul äyelde körgende, mına jalğan düniege
ezgelek taratıp jüreten jandar men kök jüzen meken yetken ruhtardıñ
arasında älde qanday ber tuıstıq baylanıs bar yekenen moyındamasqa
bolmas yede; sol sebepten de ofitser oğan qarap turıp tañdana bas
şayqağan.
– Nemene, Benasi mırza jaqsı däreger me? - dep suradı ol aqırında.
– Onşasın belmedem, taqsır, beraq äyteuer kedeylerde tegen yemdeyde.
– Ye, onda täuer adam boldı, - dede Jenesta oylanıp turıp.
– Täuer bolğanda qanday, taqsır! Mundağı jurttıñ bäre de yerteñde-keş
onıñ yesemen duğağa qosıp otıratını tegen yemes.
– Mınau sezge, anası, - dep, Jenesta berneşe mayda aqşa usındı. Al
mınau balalarğa, -dep tağı ber ekyu qostı. - Benasi mırzanıñ üye alıs pa?
- atına mene bergende ol osılay dep tağı suradı.
– Joq-ä, ol ne degeneñez, köp bolsa ber le5 şığar.
Ofitser äle de kemende yeke le jüreten bolarmın degen senemmen ketken.
Alayda köp keşekpey ağaş arasınan şetkere üyler qarañdap közge şalına
bastadı da, sonsoñ üşker şoşaq töbele şerkeudeñ aynalasında
jıpırlağan derevnya üylere ayqın körende, şatırdıñ şiferen töbeneñ
burış-burışına şegendep beketken qañıltır jolaqtarı künge
şağılısıp jarq-jurq yetede. Äldeqanday özendek ber yerekşelege bar
osınday üy töbelere Savoyyada jie kezdesuşe yede, serä, sonıñ şekarası da
tayau bolsa kerek. Añğar aumağı bul jerde keñeye tüsepte. Şağın ğana
alqapta, özen boyın jağalay şaşırap jatqan uyaday üyler jaqsılap
öñdelgen öñerdeñ sänen kelterep-aqtur, aynalanıñ bären qorşağan tau, tepte
bul jerden jol tauıp şığıp ketueñ de qiın seyäqtı. Qırattıñ oñtüstek
yetegende jayılıp jatqan selenneñ şet jağındağı şegerşen alleyäsına
jete bergende, Jenesta atınıñ basın tartıp, ber top baladan Benasideñ
üyen surastırğan. Balalar äuele ber-berene qarasıp, odan keyen beytanıs
kesene közderemen tentep şıqtı, bala degenneñ ber närsene alğaş körgende
osılay qaraytın ädete ğoy: qarañızşı, ärqaysısınıñ özende qanşama
tañdanıs, qandaylıq or aluan oy bar! Sälden keyen özgelerden pısıqtau
jalañayaq bala, ötker közdere oynaqşıp, balağa tän menezben, ofitserdeñ
sözen sol küyenşe qaytalap:
— Benasi mırzanıñ üye deysez be, taqsır? dede. — Sonsoñ sözen
jalğastırdı:— Men yertep barayın.
Ol attıñ aldına tüsep alıp jürep kette; jolauşığa jol körsetkende
maqtanış körde me, älde balanıñ yelgezektege me, älde bälkem, bala jastağı
qoldı-ayaqtılıqqa jan-tänemen qumar keleten ädetke baqtı ma, kem belsen.
Jenesta selenneñ bas köşesemen jürep kelede, tastaqtı, buralañı köp, yeke
jaqtıñ üylere yentelep turğan köşe, ärkem öz üyen qalay bolsa solay
turğıza salğanı körenep tur. Mına jerde peşe bar qosalqı qurılıs tura
joldıñ ortasına şığıp ketken; äne ber şoşaq töbele üyşekteñ büyere
kese-köldeneñdep, joldı berjola jauıp tastay jazdağan; al odan
äregerekte taudan aqqan jılğa onı jırımdap oyıp ketken. Jenestanıñ
közene tüsken üylerdeñ berqatarı töbesen qarauıtqan juqa taqtaymen,
köpşelege sabanmen, yende berazı qışpen japqan; al qalğan jete-segeze
şifer töbele, ärine, olar kyureneñ, aralıq sudyanıñ jäne jergelekte
bayşekeşterdeñ mekene bolsa kerek. Bul jer nağız meñereu tükper yeken;
derevnya quddı dünieneñ yeñ şetende turğanday, yeşkemmen baylanısı joq,
bärene jat köreneten berdeñe sekelde; onıñ turğındarı da äleumettek
qozğalıs ataulıdan sırt qalğan, onımen tek bolmaşı tendermen, tek
salıq jinauşı arqılı ğana jalğasqan jandar sekelde körenede.
Jenesta tağı berneşe qadam jürgende, derevnyadan joğarıraq taudıñ
üstenen öteten keñ
köşene körde. Şaması, derevnya yeske, jaña bolıp yekege böleneten tärezde.
Rasında da, ofitser atınıñ tezgeneñ tartınqırap ustağan kezde, jeñeşke
qalıstıñ ar jağında ergesen
mıqtap qalağan üyler körende; töbelere şetenen jarqırap, yeske
derevnyanıñ üstenen qaraydı. Sol jaña üylerden, jağalay jas ağaştar
otırğızılğan köşelerden än yestelde Bul qol öner käsebemen aynalısatın
adamdardıñ jumıs üstende qosılıp aytatın öleñe; soğan elese
şeberhanalardıñ ber-berene ulasqan u-şuı jette; Bul stanoktardıñ
qumıqqan ızıñı, türpe yegeudeñ şiqılı, balğalardıñ tarsılı. Jolauşı
üylerdeñ murjasınan şıqqan selder tütende, sonsoñ odan göre qoyuıraq
arbaşılardıñ, temerşelerdeñ, ustalardıñ köregenen burqırağan budaqbudaq ıstı körep kelede. Jolbasşı balağa yergen boyımen derevnyadan
jürep ötkende, Jenesta är jerde bıtırağan fermalarğa, jaqsılap
öñdelgen yegendekke, qatar tezelgen yekpe ağaştarğa qısqası, jer
qırtısınıñ qalıñ qabatında tığılıp qalğan Bri tärezde ber müyeske tap
boldı; ber qarağanda, jaña selen men onı qorşağan taulardıñ arasında
osınday müyes boladı dep oylauğa äste de qisını joq seyäqtı. Osı tusqa
kelgende balaqay toqtay qalıp:
– Meneki onıñ üye, - dede.
Ofitser atınan sekerep tüste de, şılbırın belegene selke tastay salıp,
yeñbekteñ qay türene de aqı tölenue kerek qoy degen oymen, qaltasınan
berneşe su usaq aqşa alıp, balaqanğa usındı; bala tañdanğannan közen
baqıraytıp turıp aqşanı aldı da, rahmet aytpastan, yende ne bolar yeken
degendey, añırıp turıp qaldı.